ตตฺถ ทุติยปญฺเห ตาว – รูปวิญฺญาณานํ วเสน เวทิตพฺพาฯ เวทนาทโย หิ รูปวิญฺญาเณเหว ขนฺธาทิสงฺคเหน อสงฺคหิตาฯ เต จ ทฺเว ขนฺธา เอกาทสายตนานิ สตฺตรส ธาตุโย โหนฺติฯ

[195] ตติยปญฺเห – วิญฺญาณํ รูปาทีหิ จตูหิ อสงฺคหิตนฺติ เตสํ วเสน ขนฺธาทโย เวทิตพฺพาฯ

[196] จตุตฺถปญฺเห – จกฺขายตนํ เวทนาทีหิ จตูหีติ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ขนฺธาทโย เวทิตพฺพาฯ ปริโยสาเน – รูปญฺจ ธมฺมายตนนฺติ อุทฺทานคาถาย ทสฺสิตธมฺมาเยว อญฺเญนากาเรน สงฺขิปิตฺวา ทสฺสิตาติฯ

อสงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทวณฺณนาฯ

6. ฉฏฺฐนโย สมฺปโยควิปฺปโยคปทวณฺณนา

[228] อิทานิ สมฺปโยควิปฺปโยคปทํ ภาเชตุํ รูปกฺขนฺโธติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ยํ ลพฺภติ ยญฺจ น ลพฺภติ ตํ สพฺพํ ปุจฺฉาย คหิตํฯ วิสฺสชฺชเน ปน ยํ น ลพฺภติ, ตํ นตฺถีติ ปฏิกฺขิตฺตํฯ จตูหิ สมฺปโยโค, จตูหิ วิปฺปโยโค; สภาโค วิสภาโคติ หิ วจนโต จตูหิ อรูปกฺขนฺเธเหว สภาคานํ เอกสนฺตานสฺมิํ เอกกฺขเณ อุปฺปนฺนานํ อรูปกฺขนฺธานํเยว อญฺญมญฺญํ สมฺปโยโค ลพฺภติฯ รูปธมฺมานํ ปน รูเปน นิพฺพาเนน วา, นิพฺพานสฺส จ รูเปน สทฺธิํ สมฺปโยโค นาม นตฺถิฯ ตถา รูปนิพฺพานานํ อรูปกฺขนฺเธหิ, วิสภาคา หิ เต เตสํฯ ยถา จ อรูปกฺขนฺธานํ รูปนิพฺพาเนหิ, เอวํ ภินฺนสนฺตาเนหิ นานากฺขณิเกหิ อรูปธมฺเมหิปิ สทฺธิํ นตฺถิเยวฯ เตปิ หิ เตสํ สนฺตานกฺขณวิสภาคตาย วิสภาคาเยวฯ อยํ ปน วิสภาคตา สงฺคหฏฺเฐน วิรุชฺฌนโต สงฺคหนเย นตฺถิฯ คณนูปคมตฺตญฺหิ สงฺคหฏฺโฐฯ สมฺปโยคนเย ปน อตฺถิ, เอกุปฺปาทตาทิลกฺขณญฺหิ สมฺปโยคฏฺโฐติฯ เอวเมตฺถ ยสฺส เอกธมฺเมนปิ สมฺปโยคลกฺขณํ น ยุชฺฌติ, ตสฺส ปุจฺฉาย สงฺคหํ กตฺวาปิ นตฺถีติ ปฏิกฺเขโป กโตฯ ยสฺส วิปฺปโยคลกฺขณํ ยุชฺชติ, ตสฺส วิปฺปโยโค ทสฺสิโตฯ ยานิ ปน ปทานิ สตฺตสุ วิญฺญาณธาตูสุ เอกายปิ อวิปฺปยุตฺเต รูเปน นิพฺพาเนน วา มิสฺสกธมฺเม ทีเปนฺติ, ตานิ สพฺพถาปิ อิธ น ยุชฺชนฺตีติ น คหิตานิฯ เตสํ อิทมุทฺทานํ –

‘‘ธมฺมายตนํ ธมฺมธาตุ, ทุกฺขสจฺจญฺจ ชีวิตํ;

สฬายตนํ นามรูปํ, จตฺตาโร จ มหาภวาฯ

‘‘ชาติชรา จ มรณํ, ติเกสฺเวกูนวีสติ;

โคจฺฉเกสุ จ ปญฺญาส, อฏฺฐ จูฬนฺตเร ปทาฯ

‘‘มหนฺตเร ปนฺนรส, อฏฺฐารส ตโต ปเร;

เตวีส ปทสตํ เอตํ, สมฺปโยเค น ลพฺภตี’’ติฯ

ธมฺมายตนญฺหิ รูปนิพฺพานมิสฺสกตฺตา ตสฺมิํ อปริยาปนฺเนน วิญฺญาเณนปิ น สกฺกา สมฺปยุตฺตนฺติ วตฺตุํฯ ยสฺมา ปเนตฺถ เวทนาทโย วิญฺญาเณน สมฺปยุตฺตา, ตสฺมา วิปฺปยุตฺตนฺติปิ น สกฺกา วตฺตุํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ สพฺพตฺถาปิ เอตานิ น ยุชฺชนฺตีติ อิธ น คหิตานิฯ เสสานิ ขนฺธาทีนิ ยุชฺชนฺตีติ ตานิ คเหตฺวา เอเกกวเสน จ สโมธาเนน จ ปญฺหวิสฺสชฺชนํ กตํฯ เตสุ ปญฺเหสุ, ปฐเม – เอเกนายตเนนาติ มนายตเนนฯ เกหิจีติ ธมฺมายตนธมฺมธาตุปริยาปนฺเนหิ เวทนาสญฺญาสงฺขาเรหิฯ

[229] ทุติเย – ตีหีติ ปุจฺฉิตํ ปุจฺฉิตํ ฐเปตฺวา เสเสหิฯ เกหิจิ สมฺปยุตฺโตติ เวทนากฺขนฺโธ สญฺญาสงฺขาเรหิฯ อิตเรปิ อตฺตานํ ฐเปตฺวา อิตเรหิฯ เกหิจิ วิปฺปยุตฺโตติ รูปนิพฺพาเนหิฯ เอวํ สพฺพตฺถ รูปสฺส วิปฺปโยเค ธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ อรูปํ, อรูปสฺส วิปฺปโยเค รูปํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตติยปญฺโห อุตฺตานตฺโถวฯ

[231] จตุตฺเถ – ‘กติหิ ขนฺเธหี’ติอาทิํ อวตฺวา สมฺปยุตฺตนฺติ นตฺถีติ วุตฺตํฯ ตํ ปน ขนฺธาทีนํเยว วเสน เวทิตพฺพํฯ ปรโตปิ เอวรูเปสุ ปญฺเหสุ เอเสว นโยฯ อาทิปญฺหสฺมิญฺหิ สรูปโต ทสฺเสตฺวา ปรโต ปาฬิ สํขิตฺตาฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพาฯ ยตฺถ ปน นาติปากฏา ภวิสฺสติ, ตตฺถ นํ ปากฏํ กตฺวาว คมิสฺสามฯ

[234] โสฬสหิ ธาตูหีติ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ ตาว อตฺตานํ ฐเปตฺวา ฉหิ วิญฺญาณธาตูหิ, ทสหิ จ รูปธาตูหิฯ เสสาสุปิ เอเสว นโยฯ

[235] ตีหิ ขนฺเธหีติ สงฺขารกฺขนฺธํ ฐเปตฺวา เสเสหิฯ เอกาย ธาตุยาติ มโนวิญฺญาณธาตุยาฯ สมุทยมคฺคานญฺหิ อญฺญาย ธาตุยา สมฺปโยโค นตฺถิฯ เอเกน ขนฺเธนาติ สงฺขารกฺขนฺเธนฯ เอเกนายตเนนาติ ธมฺมายตเนนฯ เอกาย ธาตุยาติ ธมฺมธาตุยาฯ เอเตสุ หิ ตํ สจฺจทฺวยํ เกหิจิ สมฺปยุตฺตํฯ

[238] สุขินฺทฺริยาทิปญฺเห – ตีหีติ สญฺญาสงฺขารวิญฺญาเณหิฯ เอกาย ธาตุยาติ กายวิญฺญาณธาตุยา, มโนวิญฺญาณธาตุยา จฯ ฉหิ ธาตูหีติ กายวิญฺญาณธาตุวชฺชาหิฯ

[245] รูปภวปญฺเห – สพฺเพสมฺปิ อรูปกฺขนฺธานํ อรูปายตนานญฺจ อตฺถิตาย น เกหิจีติ วุตฺตํฯ ฆานชิวฺหากายวิญฺญาณธาตูนํ ปน นตฺถิตาย ตีหิ ธาตูหิ วิปฺปยุตฺโตติ วุตฺตํฯ

[256] อธิโมกฺขปญฺเห – ทฺวีหิ ธาตูหีติ มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูหิฯ ปนฺนรสหีติ เสสาหิ ทสหิ รูปธาตูหิ, ปญฺจหิ จ จกฺขุวิญฺญาณาทีหิฯ

[257] กุสลปญฺเห – กุสเลหิ จตุนฺนมฺปิ ขนฺธานํ คหิตตฺตา สมฺปโยโค ปฏิกฺขิตฺโตฯ

[258] เวทนาตฺติกปญฺเห – เอเกน ขนฺเธนาติ เวทนากฺขนฺเธเนวฯ ปนฺนรสหีติ จกฺขุโสตฆานชิวฺหาวิญฺญาณธาตุมโนธาตูหิ เจว รูปธาตูหิ จฯ เอกาทสหีติ กายวิญฺญาณธาตุยา สทฺธิํ รูปธาตูหิฯ

[262] เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมปญฺเห – ปญฺจหีติ จกฺขุวิญฺญาณาทีหิฯ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยปญฺเห – ฉหีติ มโนวิญฺญาณธาตุวชฺชาหิฯ สวิตกฺกสวิจารปญฺเห – ปนฺนรสหีติ ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ สทฺธิํ รูปธาตูหิฯ อวิตกฺกวิจารมตฺตปญฺเห – เอเกน ขนฺเธนาติอาทิ สงฺขารกฺขนฺธวเสเนว เวทิตพฺพํฯ ทุติยชฺฌานวิจารญฺหิ ฐเปตฺวา เสสา อวิตกฺกวิจารมตฺตา นามฯ ปีติํ ฐเปตฺวา เสสา ปีติสหคตาฯ ตตฺถ วิจาโร วิจาเรน, ปีติ จ ปีติยา น สมฺปยุตฺตาติ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ เกหิจิ สมฺปยุตฺตา นามฯ โสฬสหีติ ธมฺมธาตุมโนวิญฺญาณธาตุวชฺชาเหวฯ

อวิตกฺกอวิจารปญฺเห – เอกาย ธาตุยาติ มโนธาตุยาฯ สุขสหคตา อุเปกฺขาสหคตา จ เวทนาตฺติเก วุตฺตาวฯ ทสฺสเนนปหาตพฺพาทโย กุสลสทิสาวฯ

[271] ปริตฺตารมฺมณํ วิปากธมฺมสทิสํฯ เอกาย ธาตุยาติ ธมฺมธาตุยาฯ เกหิจีติ เย ตตฺถ ปริตฺตารมฺมณา น โหนฺติ, เตหิฯ ธมฺมธาตุ ปน ปริตฺตารมฺมณานํ ฉนฺนํ จิตฺตุปฺปาทานํ วเสน จตูหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตตฺตา ปฐมปฏิกฺเขปเมว ภชติฯ มหคฺคตารมฺมณาทโย กุสลสทิสาวฯ

[273] อนุปฺปนฺเนสุ – ปญฺจหิ ธาตูหีติ จกฺขุวิญฺญาณาทีหิฯ ตานิ หิ เอกนฺเตน อุปฺปาทิธมฺมภูตาเนว, อุปฺปนฺนโกฏฺฐาสมฺปิ ปน ภชนฺติฯ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาทโย ปริตฺตารมฺมณสทิสาว ฯ เหตุอาทโย สมุทยสทิสาวฯ สเหตุกา เจว น จ เหตูปิ ปีติสหคตสทิสาวฯ ตถา ปรามาสสมฺปยุตฺตาฯ อนุปาทินฺนา อนุปฺปนฺนสทิสาวฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

สมฺปโยควิปฺปโยคปทวณฺณนาฯ

7. สตฺตมนโย สมฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา

[306] อิทานิ สมฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปทํ ภาเชตุํ เวทนากฺขนฺเธนาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺริทํ ลกฺขณํ – อิมสฺมิญฺหิ วาเร ปุจฺฉาย อุทฺธฏปเทน เย ธมฺมา สมฺปยุตฺตา, เตหิ เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เตสํ ขนฺธาทีหิ วิปฺปโยคํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนํ กตํฯ ตํ ปน รูปกฺขนฺธาทีสุ น ยุชฺชติฯ รูปกฺขนฺเธน หิ สมฺปยุตฺตา นาม นตฺถิฯ ตสฺมา ตญฺจ อญฺญานิ จ เอวรูปานิ ปทานิ อิมสฺมิํ วาเร น คหิตานิฯ ยานิ ปน ปทานิ ธมฺมธาตุยา สมฺปยุตฺเต ธมฺเม วิญฺญาณญฺจ อญฺเญน อสมฺมิสฺสํ ทีเปนฺติ, ตานิ อิธ คหิตานิฯ เตสํ อิทมุทฺทานํ –